وروستی
د پاکي هوا ڼړیوالي ورځي په مناسبت د افغانستان اسلامي جمهوریت دویم مرستیال وینا
بخش دوم:
چهار عنصر اصلی محیط زیست:
فرهنگ دینی و آموزه های اخلاق اسلامی، بیشتر از هر مکتبی انسان ها را به حفظ محیط زیست مکلف می داند. براساس احکام اسلامی، آب و خاک عناصر پاک و پاک کننده اند و آلوده کردن آن ها نکوهش شده است.
در کنار موضوعات زیادی که در محیط زیست مطرح است، توجه به چهار عنصر اساسی از همه مهم تر است: آب، خاک، هوا و غذا. حفاظت محیط زیست به معنای حفاظت از این چهار عنصر و جلوگیری از آلوده شدن آن ها است.
آب و هوا:
وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً وَ نُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِيَّ كَثيراً. فرقان/ 48 و 49. او کسی است که بادها را بشارت دهندگانی پیش از رحمتش فرستاد و از آسمان، آب پاک کننده را نازل کردیم تا به وسیله آن سرزمین مرده ای را زنده کنیم و آن را به مخلوقاتی که آفریده ایم- چهارپایان و انسان های بسیار- می نوشانیم.
در این آیه شریفه از هوا به نام بادها (ریاح) یاد شده است با دو خصوصیت: یکی این که بادها بشارت دهنده است؛ بشارت خیر و برکت برای انسان ها و دیگر این که بادها همراه و توأم با رحمت خداوند است. در حقیقت باد است که ابرها را به حرکت می آورد و ابر هم باعث نزول باران می شود.
همچنین در این آیه از آب با صفت زیبای «طهور» یاد شده است. از نگاه ادبیات عربی طهور بدان معنا است که آب اولا نه تنها خود پاک است که پاک کننده هم است و دوم این که بسیار زیاد پاک کننده است. ذکر صفت مبالغه طهور برازندگی و مؤثریت دو چندان به پاکی و پاک کنندگی آب داده است.
در کنار طهور بودن، خصوصیت برجسته دوم برای آب از نگاه قرآن این است که «آب ریشه و مایه حیات است». در قرآن شریف آمده است: و جعلنا من الماء کل شی حی (انبیاء/ 30)
این که آغاز آفرینش چگونه بوده و مخلوق نخست چه بوده است بحث هایی دارد که در جای خود مطرح شده است. اما قرآن تأکید دارد که: «ما از آب هر موجود زنده را پدید آوردیم». آب منشاء آفرینش موجودات زنده است و هر موجود زنده از آب پدید آمده است. به عبارت دیگر اگر آب وجود نمی داشت حیات و موجود زنده هم وجود نمی داشت. جالب است که در یک روایت از امام صادق (ع) نقل شده است که: «طعم آب طعم حیات است». واقعا این جمله برای بیان ویژگی آب بسیار زیبا است. دانشمندان گفته اند که 70 در صد سطح زمین آب است و بدن انسان بیش از یک هفته بدون آب زنده نمی ماند و همچنین 60 تا 90 در صد وزن گیاه و حیوان و انسان از آب تشکیل شده است.
خصوصیت سوم که در آیات متعددی از قرآن برای آب بیان شده این است که منبع اصلی تمام آب های زمین، آب فرود آمده از آسمان یعنی «برف و باران» است و هیچ نوع آبی در زمین نیست مگر این که در اصل از آسمان با برف و باران فرود آمده است. پس انسان ها در اصل ایجاد آب نقشی ندارند. انسان می تواند آب را مدیریت کند و در استفاده از آن راه های بهتری را جستجو کند اما در اصل ریشه و تکوین آب، انسان دخالتی ندارد. بعد از این که آب از آسمان نازل شد، در زمین به صورت منابع و مخازن و ذخایر مختلف مثل چشمه و رود و دریا و آب های زیر زمینی ظهور می کند.
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ. (سوره زمر/ 21)
آیا ندانسته ای که خدا از آسمان آبی نازل کرد، پس آن را به صورت مخازن و چشمه هایی در زمین درآورد، آن گاه به وسیله آن زراعتی را که رنگ هایش گوناگون است، بیرون می آورد، سپس آن زراعت خشک می شود، در نتیجه آن را به رنگ زرد می بینی، پس آن را ریز ریز و در هم شکسته می کند؛ بی تردید در این دگرگونی ها برای خردمندان هشدار و عبرتی است.
فضای سبز:
ایجاد فضای سبز در آموزه های اخلاق اسلامی یک عمل ستوده است. در باور های دینی ما، در مورد غرس نهال و حفاظت از فضای سبز، سفارش اکید شده است
قال النبي (ص): - إنَّ اللهَ تعالى طيبٌ يُحِبُّ الطيبَ، نظيفٌ يُحِبُّ النظافةَ، كريمٌ يُحِبُّ الكرَمَ، جوَادٌ يُحِبُّ الجودَ، فنظِّفوا أفنيتَكم، ولا تشبَّهوا باليهودِ.
- ما من مسلمٍ يغرس غرساً ، أو يزرع زرعاً ، فيأكل منه طيرٌ أو إنسانٌ أو بهيمةٌ، إلا كان له به صدقه.
- إن قامت الساعه، و في يد أحدكم فسيله، فإن استطاع ألا تقوم حتى يغرسها، فليغرسها.
این حدیث پیامبر اسلام واقعا جالب است. فسیله به معنای درخت خرمای کوچک و یا نهال درخت یعنی قلمه ای که باید کاشته شود می باشد. پیامبر خدا گویا خطاب به ما گفته است که هرگاه قیامت برپا شد و در دست شما یک قلمه ای از نهال بود و هیچ وقت دیگری تا برپایی قیامت نداشتید، از آخرین وقت و فرصتی که برای شما باقی مانده، تنها برای غرس همان نهال استفاده کنید. این واقعا یک ارجگذاری بسیار عالی به فضای سبز و غرس نهال است و بدان معنا است که نسبت به وقت و زمانی که انسان برای غرس نهال و سبزسازی محیط صرف می کند، هیچ زمان دیگر و هیچ کار دیگر ارزشمندتر از آن نیست و این که اگر شما تا زمان مرگ فقط به اندازه غرس یک نهال وقت و فرصت در اختیار داشته باشید، همان وقت را تنها برای غرس نهال استفاده کنید و نه برای نماز، دعا، استغفار، صدقه و هیچ چیز دیگر. پیامبر اسلام حتى در حالت و وضعیت جنگی نیز از قطع اشجار و کشتن حیوانات منع کرده بود و این مهم ترین آموزه محیط زیستی است.
مهم ترین خطرات محیط زیست:
در دنیای امروزی محیط زیست را خطرات زیادی تهدید می کند ولی در این میان چهار خطر عمده وجود دارد که امروز توجه همه جامعه بشری را به خود جلب کرده است. این چهار خطر را صرفا نام می برم و در فرصت دیگر باید تحلیل بیشتری صورت گیرد:
1- آلودگی چهار عنصر اصلی محیط زیست یعنی: آب و هوا و خاک و غذا.
2- استفاده بی رویه از منابع طبیعی، آب، جنگلات و معادن و از بین بردن حیات وحش.
3- دفن زباله های هسته ای و آزمایش های هسته ای و تشعشعات هستوی که در تاریخ نمونه های زیادی برای آن داریم.
4- کشت ماین ها و مواد منفجره.
کنوانسیون های بین المللی و اهداف توسعه پایدار:
محیط زیست امروز به یکی از موضوعات مهم و حاد بین المللی تبدیل شده و توجه همه دولت ها جلب کرده است. تاکنون، چندین کنوانسیون ومعاهده بین المللی از جانب سازمان ملل متحد و کشور های عضو در مورد حفظ محیط زیست شکل گرفته است که افغانستان نیز به آن ها پیوسته است.
کنوانسیون تغییر آب و هوا در نهم ماه می ۱۹۹۲ در مقر سازمان ملل در نیویارک تصویب شد.
پروتوکول کیوتو با هدف کاهش گازهای گلخانه‌ای در یازدهم سپتمبر 1997 در سومین کنفرانس اعضا در کیوتوی جاپان به تصویب رسید.
در سال 2015 حفظ محیط زیست بعنوان بخشی مهمی از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شد. سازمان ملل پس از سه سال بحث و رایزنی، در ماه سپتامبر 2015، توسعۀ پایدار را در هفده هدف، با 169 شاخص، به تصویب رساند و چنین برآورد شد که کشورهای جهان مبلغ هفت تریلیون دالر را جهت رسیدن به این اهداف تا سال ۲۰۳۰ میلادی باید هزینه کنند و کشورهای عضو ملل متحد موظف شدند که از 2015 تا 2030 در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای دستیابی به اهداف و شاخص‌های توسعۀ پایدار، تلاش کنند. در میان هفده هدف اصلی، چندین هدف آن مرتبط به حفاظت از محیط زیست است.
بخش دوم- چالش های آلودگی هوا در افغانستان و راه حل ها:
آلودگی هر چهار عنصر محیط زیست یعنی آب و هوا و خاک و غذا خطرناک است. امروز در شهر کابل و برخی از مناطق دیگر افغانستان آلودگی آب های زیرزمینی و روزمینی ما یکی از چالش ها است. اما در سال های پسین در بزرگ شهرها و مخصوصا کابل آلودگی هوا باعث نگرانی های زیادی شده است. آلودگی هوا نه تنها در افغانستان بلکه در تمام جهان یک مشکل محیط زیستی و صحی بشمار میرود و امروز در دنیا میلیاردها انسان معروض به این خطر هستند. بخشی از بیماری های سرطان و امراض قلبی، تنفسی و جلدی ناشی از آلودگی هوا است.
آلودگی هوا صرف یک خطر صحی نیست، بلکه تاثیرات ناگوار بالای محیط زیست، حاصلات زراعتی، ساختمان ها، آثار تاریخی، جنگلات و کیفیت آب ها نیز وارد می کند و اثرات منفی اقتصادی در پی دارد. در حقیقت باید گفت آلودگی هوا خطرناکتر از ویروس کرونا است.
عوامل و منابع اصلی آلودگی هوا مخصوصا در افغانستان:
مطابق ارزیابی های اداره ملی حفاظت محیط زیست بیشتر از ده منبع و عامل آلودگی هوا در شهر کابل برای افزایش آلودگی هوا در فصل زمستان و فصول مختلف سال شناسایی گردیده است. اما از میان آن ها دو عامل خیلی عمده و خطرناک وجود دارد که هرگاه جلوگیری نشود زندگی مردم ما با خطرات جدی مواجه خواهد شد.
این دو عامل خیلی مهم عبارت است از:
1- مصرف زغال سنگ.
2- تراکم وسایط و استفاده از وسایط دودزا.
از بین بردن فضای سبز و قطع بی رویه جنگلات و محلات سبز و توسعه محلات مسکونی در زمین های زراعتی و فضاهای سبز و ایجاد شهرک ها و کارخانه ها هم این آلودگی را تشدید می کند. اما تمام این عوامل را اگر خلاصه کنیم نتیجه همه آن ها دو چیز است: یکی «دودزایی» و دیگری ایجاد «گرد و غبار». بدین جهت تمام برنامه ها و پلان گذاری های ما باید متمرکز باشد بر «دودزدایی» و جلوگیری از پخش و نشر گرد و غبار.
چالش های عمده:
حفاظت از محیط زیست نیاز به بسترها و امکانات زیادی هم دارد که ما در افغانستان متأسفانه با ناگزیری ها و محدودیت های زیادی مواجه هستیم که مانع تطبیق برنامه های مورد نظر می شود. برخی از این محدودیت ها یا چالش ها را فهرست وار ذکر می کنم:
1. فقر عمومی مردم و منابع مالی محدود دولت عامل بسیار مهم و مشکل عمده ما است.
2. بستر حقوقی و قانونی جامع تر و دقیق تر نیاز دیگر ما است. تاکنون دولت قانون محیط زیست ودو مقرره و پالیسی های مرتبط به محیط زیست را به تصویب رسانیده و در کود جزا نیز برخی از موارد جرم انگاری شده است. همچنین افغانستان به بیش از 14 کنوانسیون و میثاق بین المللی ملحق شده است. اما در عین حال هنوز هم نیاز داریم که بستر حقوقی و قانونی حفاظت از محیط زیست را توسعه بدهیم. اداره محیط زیست باید میثاق های بین المللی را از نو بررسی کند که تا چه حد ما مسئولیت ها و وظایف خود را انجام داده ایم و تا چه حد می توانیم از جامعه بین المللی نیز کمک بگیریم. در مورد معاهدات بین المللی مسئولیت ها دوجانبه است و گاهی سازوکار خاصی برای تطبیق آن ها در نظر گرفته می شود که ما هم باید از آن استفاده کنیم و از جامعه بین المللی کمک بخواهیم.
3. ضعف مدیریت و ظرفیت لازم در ادارات ما مشکل دیگر ما است.
4. فقدان آگاهی عامه و احساس مسئولیت همگانی مشکل عمومی جامعه ما است.
مسئولیت چند جانبه و چند سویه:
برای این که با چالش های ذکر شده به صورت اساسی مقابله کنیم ناگزیر هستیم که در موارد ذیل اقدامات جدی داشته باشیم:
1 - سرمایه گذاری بیشتر از طرف حکومت در مورد محیط زیست یک ضرورت جدی و حیاتی است. با همه محدودیت های مالی باید برنامه های مربوط به محیط زیست در اولویت های دولت قرار بگیرد.
2 - هماهنگی ادارات مربوطه نیاز جدی دیگر است. گاهی همه ما به این باور هستیم که گویا تمام مسئولیت ها متوجه اداره ملی حفاظت محیط زیست است در حالی که این اداره از نگاه تشکیل و بودجه بسیار محدود است و تنها تنظیم پالیسی ها را به عهده دارد. مسئولیت اصلی در این مورد بر دوش سکتور ترانسپورت، سکتور شهری به شمول شاروالی ها، سکتور انرژی، سکتور خصوصی و صنعتکاران و ادارات دیگر است و باید همگی مسئولیت خود را انجام دهند. همچنین سکتور امنیتی و به طور خاص عدلی و قضایی که باید قانون را تطبیق کنند و با متخلفین برخورد جدی داشته باشند. البته وظیفه اداره محیط زیست از آن جهت سنگین تر است که باید بین همه این ادارات هماهنگی ایجاد کند.
3 - مسئولیت عمومی تک تک شهروندان و تکلیف شرعی و قانونی آنان یک عنصر مهم برای موفقیت است.
4 - آگاهی دهی نقش کلیدی دارد. ما نیاز به فرهنگ سازی داریم. در فرهنگ سازی وزارت اطلاعات و فرهنگ و شاروالی ها و به طور خاص رسانه ها مسئولیت بزرگی بر دوش دارند. از رسانه ها خواهش می کنیم که برنامه های خاصی را برای تشریح محیط زیست و مضرات آلودگی هوا اختصاص دهند و مردم را راهنمایی کنند که چگونه از آلودگی جلوگیری شود. از اداره ملی محیط زیست نیز جدا می خواهیم که در فرهنگ سازی و حضور فعال و دایمی در رسانه ها و برگزاری سمینارها و کنفرانس ها تلاش بیشتر نماید.
به طور خلاصه باید گفت که علاوه بر امکانات مالی، ما نیاز داریم به تحرک بیشتر، قاطعیت بیشتر، انسجام و هماهنگی بیشتر، آگاهی دهی و تطبیق قانون. از تلاش های اداره ملی محیط زیست در زمستان گذشته تشکر می کنم اما اکنون هم با فرارسیدن فصل سرما فاصله زیاد نداریم باید از هم اکنون تدابیر لازم اتخاذ شود و اقدامات جدی صورت گیرد.
جنگ خطرناکترین دشمن محیط زیست و عامل آلودگی هوا:
آخرین سخنم این است که امروز جنگ علاوه بر این که زیرساخت های اقتصادی کشور را ویران کرده و ضربه سنگینی بر پیکر اقتصاد کشور وارد ساخته است، به طور خاص محیط زیست را نیز تخریب کرده است. ویران گری ها، تخریب زیربناها، حریق شدن مزارع و جنگلات و سبزه زارها و کشت مین ها و مواد انفجاری و شیمیایی، همگی نتایج جنگ است. جنگ در تمام دنیا از عوامل بسیار خطرناک و دشمن اصلی محیط زیست و عامل مهم برای آلودگی هوا است. به همین جهت است که از این زاویه نیز صلح یک امر حیاتی برای زندگی مردم افغانستان است. روندی که امروز برای تحقق صلح آغاز شده مورد اجماع و اتفاق تمام مردم کشور است. دولت افغانستان با تمام امکانات خود از پروسه صلح حمایت کرده و برای اعتماد سازی تمام موانع را از سر راه برداشته است. اکنون بر گروه طالبان است که اگر در ادعاهای خود صادق است، باید به زودترین فرصت در میز مذاکره با دولت افغانستان حاضر شود و به خواسته های مردم افغانستان تن دهد.
بدون هیچ تردیدی اگر ما به ختم جنگ و صلح پایدار دست بیابیم، مهم ترین عامل تخریب محیط زیست را از بین برداشته و زمینه برای حفاظت از آب و خاک و هوای پاک و غذای سالم و صحی برای مردم ما فراهم خواهد شد.
مهم ترین پیام حفاظت از محیط زیست در یک جمله خلاصه می شود که بیاییم:
با انسان مهربان باشیم، با طبعیت مهربان باشیم و با خود نیز مهربان باشیم.
به امید قطع جنگ و خشونت و تأمین محیط زیست صلح آمیز و هوای پاک و آسمان همیشه سبز!
تشکر از توجه شما
السلام علیکم و رحمت الله و برکاته.